Негізсіз баю қалай пайда болады және оны қалай дәлелдеуге болады

Негізсіз баю салдарынан туындайтын міндеттемелер ұғымы ҚР Азаматтық кодексінің 953-960-баптарымен реттеледі. Олар міндеттемелердің тәуелсіз түрі болып табылады, олардың қолданылу аясы олардың пайда болу негіздерінің ерекшеліктерімен де, мазмұнының ерекшеліктерімен де анықталады.

Мұндай міндеттеменің жалпы анықтамасы АК-нің 953-бабында берілген. Осы бапқа сәйкес заңдармен немесе мәмiлемен белгiленген негiздерсiз мүлiктi басқа тұлғаның (жәбiрленушiнiң) есебiнен иеленiп алған немесе жинаған тұлға (сатып алушы), осы Кодекстің 960-бабында көзделген жағдайлардан басқа ретте, негiзсiз иеленiп алынған немесе жинақталған мүлiктi (негiзсiз баю) алдыңғысына қайтаруға мiндеттi.

«Мүлік» терминін мүліктік құқықтар мен құқықпен қорғалатын барлық басқа материалдық игіліктерді қоса алғанда, кеңінен түсіну керек.

Мүлікті басқа адамның есебінен сатып алу (жинақтау) негіздері Азаматтық құқық нормаларын қамтитын өзге де құқықтық актілерде белгіленуі мүмкін.

Негізсіз баю салдарынан туындайтын міндеттеме шарттары

         АК-нің 953-бабында көзделген міндеттемелердің туындауы үшін мұндай баю заңды негіздер болмаған кезде немесе олар кейіннен жойылуы орын алған кезде бір адамның баюы екінші адамның есебінен болған жағдайда туындайды. Бұл ретте негiзсiз баю мүлiктi иеленушiнiң, жәбiрленушiнiң өзiнiң немесе үшiншi тұлғалардың пиғылының нәтижесi не оқиғаның салдары болып табылғанына қарамайды.

Негізсіз баю салдарынан туындайтын міндеттеменің объектісі жәбірленушіге (кредиторға) негізсіз сатып алынған немесе жинақталған ақшаны қайтару негізсіз баю (борышкердің) әрекеті болып табылады. Алайда, негізсіз байыған адамның баюына себеп болған жағдайда (мысалы, тыйым салынған балық аулаудан, атап айтқанда браконьерліктен түскен кірістер) нақты жәбірленушінің (жеке немесе заңды тұлға) болмайтын   жағдайлар  да бар.

Мұндай жағдайларда негізсіз баю бюджет кірісіне не Заңның нұсқауы бойынша тиісті ұйымның кірісіне өндіріп алынады. Бюджет кірісіне негізсіз байыту және оның есебінен байыту жүргізілген адам тиісті мүлікке құқығынан айырылған жағдайларда өндіріп алынады. Бұл, атап айтқанда, пара ретінде алынған ақша сомасын немесе басқа мүлікті өндіріп алу жағдайлары.

Қарастырылып отырған міндеттеменің мазмұны жәбірленушінің байытылғаннан негізсіз байытуды (заттай немесе өтемақы арқылы) қайтаруды талап ету құқығы және соңғысының негізсіз алынған (жинақталған) жәбірленушіге қайтару міндеті болып табылады.

Міндеттеменің пайда болу негіздері

         Міндеттемелердің пайда болуы үшін негізсіз баю фактісінің өзі маңызды, оның туындауына себеп болған нақты негіз емес. Олар заңда қарастырылған және қарастырылмаған әртүрлі заңды фактілер болуы мүмкін. Мұндай фактілерге байыған адамның да, жәбірленушінің де, үшінші тұлғалардың да заңды және заңсыз әрекеттері жатуы мүмкін. Оларға табиғат құбылыстары, жануарлардың мінез-құлқы және бір адамның екіншісінің есебінен негізсіз баю  нәтижесінде орын алатын кез келген басқа жағдайлар болуы мүмкін. Мұндай негіз сот шешімі де болуы мүмкін.

         АК-нің 953-бабы негізделетін қағидатқа сүйене отырып (заңда немесе мәміледе белгіленген негізсіз ешкімнің өзгенің есебінен баюына құқығы жоқ) негізсіздігі баю оны объективті түрде құқыққа қайшы етеді. 

Біріншіден, жоғарыда айтылғандай, негізсіз баю адамның мінез-құлқының салдары ғана емес, сонымен қатар табиғи күштердің, жануарлардың мінез-құлқының және т. б. әсерінен де болуы мүмкін.

Екіншіден, негізсіз баю көбінесе жәбірленушінің өзінің мінез-құлқының нәтижесі болып табылады, бұл оның мүлкінен айрылуына әкеледі.

Үшіншіден, негізсіз баю үшінші тұлғалардың іс-әрекеттерінің нәтижесі болуы мүмкін, мысалы, нақты адресаттың орнына онымен фамилиясы бір адамға ақша аударымын қате тапсыру кезінде немесе борышкер үшін міндеттемені үшінші тұлға орындау кезінде.

Төртіншіден, егер негізсіз баю байыған адамның мінез-құлқының, әрекетінің салдарынан  болса да, ол әрдайым мінсіз бола бермейді, әсіресе негізсіз баю бастапқыда мүлікті сатып алудың заңды негізінің құлдырауының нәтижесі болған кезде де.

Осылайша, мінез-құлықтың заңсыздығы негізсіз баюдың міндетті немесе тән шарттарына жатпайды.

Өтеу көлемі

Талаптың мазмұны негізсіз сатып алынған немесе жинақталған заттың сипаты мен мөлшерімен анықталады және негізсіз сатып алынған немесе жинақталған мүлікті заттай қайтару мүмкіндігі бар-жоғына байланысты. Егер мұндай мүмкіндік болса, негізсіз байытуды құрайтын мүлік жәбірленушіге заттай қайтарылуы тиіс (заттай реституция қағидаты - АК 955-бабының 1-тармағы).

 Негізсіз баюды заттай қайтару жөніндегі шығыстарды сатып алушы өтеуге тиіс. Заңда негізсіз сатып алынған мүлікті қайтару туралы айтылғанымен, жәбірленушіге ол жоғалтқан мүлікті емес, бірдей құнды мүлікті қайтарады. Сондықтан, баю заты жеке-жеке анықталған нәрсе болған жағдайда да, бірдей нәрсе емес, оны балама алмастырғыш қайтаруға жатады. Егер қандай да бір жолмен дараланған зат табиғатта сақталса, бұл оның сатып алушының мүлкіне кірмегенін және ол оның иесі болмағанын білдіреді, өйткені ол оны негізсіз сатып алды. Сонымен қатар, оның нақты иесі затқа құқығын жоғалтқан жоқ және оны виндикация ережелері бойынша талап ете алады.

Қайтаруға жатпайтын негізсіз баю

         Заңда тікелей қарастырылған жағдайларда басқа тұлғаға берілген мүлік  негізсіз сатып алу ретінде кері талап етілмейді. Мұндай жағдайлардың тізімі АК-нің 960-бабында көрсетілген. Олардың ішінде, ең алдымен, азаматқа күнкөріс құралы ретінде берілген ақша сомасын алуға байланысты қатынастарды бөліп көрсету керек. Осы себепті негізсіз төленген жалақы және оған теңестірілген төлемдер (зейнетақылар, жәрдемақылар, стипендиялар және т. б.) қайтарылмайды, егер олардың төлемі алушы тарапынан есептелген қателіктің немесе жосықсыз әрекеттің нәтижесі болмаса (мысалы, жұмыс өтілі, асырауындағы адамдардың болуы, белгілі бір жеңілдіктердің болуы және т. б. туралы жалған мәліметтер ұсыну). Сол себептен және сол жағдайларда өмірге немесе денсаулыққа келтірілген зиянды өтеуге заңсыз төленген сомалар қайтарылуға жатпайды, алушыға тиесілі мөлшерден артық немесе алимент міндеттемелері бойынша қайта төленген сомалар және егер олар алушы үшін өмір сүру көзі болып табылса, өзге де сомалар кері өндіріп алынбайды. Заңсыз   алу  мүлік тиісті шығынға ұшыраған адамның есебінен алынған жағдайда ғана алынған мүлікті қайтаруға міндетті.

Алайда, адамға заңсыз болса да, оның мүлкі немесе болашақта оған берілетін мүлік беріледі. Мұндай жағдайларда алынған ақшаны қайтару міндеті туындамайды, өйткені жәбірленуші жоқ, яғни мүлкі алынған адам. Осы негізде, егер міндеттемеде өзгеше көзделмесе немесе талап қою мерзімі өткеннен кейін міндеттемені орындау мерзіміне дейін берілген негізсіз сатып алынған мүлік қайтаруға жатпайды. Бұл екі жағдайда да негізсіз сатып алу мүлдем жоқ. Мүлікті міндеттемені орындау мерзімі басталғанға дейін оны орындау үшін беру заңсыз алуға әкелмейді, өйткені мүлікті несие берушіге бере отырып, борышкер, мерзімінен бұрын болса да, шарттан немесе заңнан туындайтын өз міндетін орындайды. Орындалған бәрібір несие берушіге берілуге тиіс еді, сондықтан ол орындалған нәрсені мерзімінен бұрын білмесе де, кері қайтаруды талап етуге құқы жоқ.